TIỂU SỬ: NGUYỄN VĂN CỪ
(09/7/1912- 28/8/1941)
Đồng chí Nguyễn Văn Cừ sinh ngày 9 tháng 7 năm 1912 trong một gia đình nhà nho nghèo, thuộc dòng dõi Nguyễn Trãi, tại làng Phù Khê, tổng Nghĩa Lập, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh (nay là phường Phù Khê, thành phố Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh).
Nguyễn Văn Cừ tham gia hoạt động cách mạng từ khi mới 15 tuổi. Năm 1928, hưởng ứng chủ trương “vô sản hóa” của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, ông đã ra vùng mỏ Đông Bắc làm công nhân để rèn luyện và tuyên truyền cách mạng (thời gian này, ông lấy bí danh là Phùng).
Năm 1930, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã thành lập chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên tại mỏ Mạo Khê – đây cũng là chi bộ cộng sản đầu tiên ở khu mỏ Quảng Ninh. Dưới sự lãnh đạo trực tiếp của đồng chí, các chi bộ Đảng tại Uông Bí, Vàng Danh, Hòn Gai, Cẩm Phả, Cửa Ông lần lượt ra đời, thúc đẩy phong trào đấu tranh của công nhân mỏ ngày càng mạnh mẽ.
Giữa lúc phong trào cách mạng ở vùng mỏ Đông Bắc đang dâng cao, ngày 15 tháng 2 năm 1931, trên đường từ Cẩm Phả về Hòn Gai, đồng chí Nguyễn Văn Cừ bị thực dân Pháp phục kích bắt. Chúng giải ông từ Hòn Gai về giam tại nhà tù Hỏa Lò (Hà Nội). Ngày 13 tháng 5 năm 1931, tòa đại hình của thực dân Pháp tại Hà Nội kết án ông tù khổ sai chung thân và đày ra Côn Đảo. Suốt thời gian bị giam cầm, Nguyễn Văn Cừ vẫn miệt mài tự học tập lý luận chính trị, kiên trì rèn luyện ý chí và đấu tranh chống chế độ nhà tù hà khắc.
Năm 1936, do thắng lợi của Mặt trận Bình dân ở Pháp, phong trào đấu tranh đòi thả tù chính trị ở Đông Dương lên cao. Kết quả là ngày 29 tháng 9 năm 1936, chính quyền thực dân buộc phải trả tự do cho một số tù chính trị, trong đó có Nguyễn Văn Cừ.
Trở về hoạt động bí mật, Nguyễn Văn Cừ nhanh chóng tham gia khôi phục tổ chức Đảng. Tháng 3 năm 1937, ông trở thành Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ lâm thời, tiếp tục góp phần xây dựng phong trào cách mạng.
Ngày 30 tháng 3 năm 1938, tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, Trung ương đã bầu Ban Chấp hành mới và bầu Ban Thường vụ Trung ương. Đồng chí Nguyễn Văn Cừ được bầu làm Tổng Bí thư khi chưa tròn 26 tuổi – ông trở thành Tổng Bí thư trẻ nhất trong lịch sử Đảng Cộng sản.
Trên cương vị người lãnh đạo cao nhất của Đảng, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ luôn đề cao tinh thần thẳng thắn đấu tranh phê bình và tự phê bình nhằm nâng cao sức mạnh của Đảng. Tinh thần đó được thể hiện rõ qua tác phẩm “Tự chỉ trích”, do ông viết và xuất bản tháng 7 năm 1939. Cuốn sách “Tự chỉ trích” đã góp phần thức tỉnh và uốn nắn những lệch lạc trong Đảng, nâng cao ý thức kỷ luật và đoàn kết nội bộ.
Dưới sự lãnh đạo của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ, Ban Chấp hành Trung ương Đảng thời kỳ 1938–1939 đã đề ra nhiều quyết sách quan trọng. Đảng giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa nhiệm vụ dân tộc và nhiệm vụ giai cấp, chú trọng củng cố tổ chức Đảng và điều chỉnh phương pháp cách mạng cho phù hợp tình hình mới. Những quyết sách này đặt nền tảng vững chắc để Đảng chuyển hướng chiến lược, tập trung vào nhiệm vụ giải phóng dân tộc. Nhờ vậy, phong trào cách mạng cả nước dâng cao, tạo tiền đề dẫn tới thắng lợi lịch sử của Cách mạng Tháng Tám 1945.
Đầu năm 1940, khi cách mạng Việt Nam đang đứng trước bước ngoặt lớn, thực dân Pháp tăng cường khủng bố. Ngày 18 tháng 1 năm 1940, Nguyễn Văn Cừ bị mật thám bắt tại Sài Gòn. Mặc dù phải chịu những trận tra tấn dã man, kẻ thù vẫn không khuất phục được ý chí kiên trung của người cộng sản Nguyễn Văn Cừ. Bất lực trước tinh thần bất khuất đó, thực dân Pháp đã đưa đồng chí ra pháp trường xử bắn tại Ngã Ba Giồng, Hóc Môn, tỉnh Gia Định vào sáng ngày 28 tháng 8 năm 1941. Đồng chí Nguyễn Văn Cừ hy sinh khi mới 29 tuổi, để lại tấm gương chói sáng về lòng yêu nước, đức hy sinh và tinh thần cách mạng kiên trung.
